1. Historia EMDR

Każda próba lepszego rozumienia człowieka , w konsekwencji tworząca się teoria lub sposób pracy, nawiązuje do czyjejś osobistej historii. Francine Shapiro, w trakcie zmagań
z chorobą nowotworową, odkryła , że w trakcie wielogodzinnych spacerów po parku kierując uwagę na naprzemienny ruch gałek ocznych , jej natrętne lękowe myśli tracą wysycenie emocjonalne. Wykonywanie ruchów oczami na prawo i lewo przy jednoczesnym przywołaniu trudnego doświadczenia stały się odtąd przedmiotem badań psycholożki z Kalifornii. W 1989r. Shapiro opublikowała pierwszy artykuł naukowy, badanie obejmowało osoby z objawami PTSD, które we współpracy z terapeutką stosowały odpowiedni „protokół pracy terapeutycznej EMDR – odczulania za pomocą ruchów oczu”. W kolejnych latach praktyki i badań Shapiro wykazała, że jej nowatorska metoda nie tylko obniża poziom reakcji emocjonalnej, ale prowadzi również to skuteczniejszego przetwarzania i integracji wspomnień osób z którymi pracuje. To moment , by zaznaczyć, jak wielkie znaczenie w badaniach złożoności natury ludzkiej, mają Ludzie, którzy dzięki swojej otwartości i ufności, tworzą portal wiedzy i szansę na zdrowienie  dla wszystkich pozostałych.

W ciągu ostatnich trzech dekad terapia EMDR przeszła niezwykłą ewolucję — od metody budzącej sceptycyzm do jednego z najlepiej przebadanych podejść terapeutycznych w pracy z traumą. Początkowo skupiano się przede wszystkim na leczeniu zespołu stresu pourazowego, jednak kolejne lata badań przyniosły coraz głębsze zrozumienie tego, dlaczego EMDR działa i jak można ją stosować w znacznie szerszym kontekście klinicznym. Coraz wyraźniej widać, że kluczowym mechanizmem EMDR nie jest jedynie sam ruch gałek ocznych, lecz sposób, w jaki angażuje on pamięć roboczą. Podczas jednoczesnego skupienia na bolesnym wspomnieniu i wykonywania bilateralnych ruchów oczu mózg staje się zbyt obciążony, by utrzymać wysokie napięcie emocjonalne. W efekcie intensywność wspomnienia stopniowo maleje, a osoba zaczyna je postrzegać w nowym, łagodniejszym świetle. Badania neurobiologiczne potwierdzają, że w tym procesie maleje aktywność ciała migdałowatego, odpowiedzialnego za reakcje lękowe, natomiast rośnie aktywność kory przedczołowej i hipokampa, które pomagają nadać doświadczeniu bardziej uporządkowany, narracyjny sens. Ta zdolność mózgu do „rekonsolidacji” pamięci — czyli nadpisywania dawnych traumatycznych treści nowymi, bardziej adaptacyjnymi znaczeniami — sprawiła, że EMDR zaczęto stosować nie tylko w terapii PTSD, lecz także w leczeniu zaburzeń lękowych, osobowościowych, uzależnień, zaburzeń odżywiania czy przewlekłego bólu.

Po śmierci Francine Shapiro w 2019 roku społeczność terapeutów EMDR nie tylko kontynuowała jej dzieło, ale też rozwinęła je w duchu integracji. Powstają nowe modele łączące EMDR z podejściem systemowym, somatycznym, a także z technikami uważności i współczucia. Coraz częściej podkreśla się, że przetwarzanie traumy to nie tylko desensytyzacja emocji, lecz głęboki proces integracji — spotkanie z doświadczeniem, które może wreszcie znaleźć swoje miejsce w historii życia człowieka. Jednocześnie badania z użyciem nowoczesnych technik neuroobrazowania — fMRI i EEG — coraz wyraźniej pokazują, że EMDR nie jest „techniką magiczną”, lecz metodą, która w bardzo konkretny sposób wpływa na sieci neuronalne odpowiedzialne za regulację emocji, pamięć i poczucie tożsamości. Współcześnie, w związku z intensywnym rozwojem sieci, licznymi wydarzeniami o charakterze geopolitycznym, zmianami funkcjonowania społeczeństw oraz w obszarze zmian kulturowo-językowych, wyrażenie trauma , ma coraz istotniej rozmyte granice.

Przyczynkiem tego artykułu nie jest debata nad wieloaspektowym rozumieniem i semantyką traumy, a wprowadzenie do metody pracy, która pośród wielu innych przede wszystkim dowodzi zmian w ośrodkowym układzie nerwowym u osób doświadczonych traumą. Warto zatem , by lepiej ją zrozumieć, przyjrzeć się temu, jak dochodzi do traumatyzacji w rozumieniu języka neurobiologii.

2. Neurobiologia i AIP

Drogi czytelniku, wyobraź sobie, że nasz mózg będący jednym mięśniem (choć nie w sensie biologicznym, to w kontekście plastyczności można tak o nim myśleć), otrzymuje codziennie 11 milionów bitów informacji na sekundę. Większość z nich to dane zmysłowe ( wzrok, słuch, dotyk, zapach, propriocepcja). Choć nasze mózgi nie przetwarzają wszystkiego świadomie, a raczej świadome przetwarzanie do mikroskopijna część całości, mózgi w ciągu doby, mogą przetworzyć od około 30 do 70 gigabajtów informacji dziennie ( czyli tyle ile zajmuje 15.000 stron tekstu). Większość bodźców nigdy nie trafia do świadomości, ale wpływa na emocje i reakcje ciała. System nerwowy musi więc selekcjonować… Droga przetwarzania, w uproszczeniu, to wiązka wielozmysłowych bodźców , która przez wzgórze trafia do ciała migdałowatego, które pełni rolę swoistego detektora znaczenia emocjonalnego bodźców, zwłaszcza tych związanych z zagrożeniem i przetrwaniem. To dlatego nasze mózgi potrafią reagować zanim informacja dotrze do hipokampa i kory mózgowej. Ciało migdałowate jest połączone kolejną autostradą z hipokampem , czyli biblioteką naszych wspomnień, który skanuje naszą pamięć w poszukiwaniu podobnych doświadczeń, tym samym wzmacnia sygnał poruszający się w kierunku kory przedczołowej, wzmacniający naszą adaptacyjną odpowiedź – „ dasz radę”. Druga jednoczesna autostrada aksonów i dendrytów prowadzi do kory przedczołowej, naszego analizatora i integratora, a ich współpraca jest kluczowa dla regulacji emocji. Po doświadczeniu traumatycznym ciało migdałowate może: pozostawać w stanie nadaktywności (ciągły alarm), zbyt często uruchamiać reakcję stresową (nawet przy neutralnych bodźcach), słabiej komunikować się z korą przedczołową, co utrudnia racjonalną ocenę sytuacji („wiem, że jestem bezpieczna, ale czuję, że zaraz coś się stanie”).  Kłopot , nadal wnikliwie badany, dotąd nieopisany sprowadza się do tego, że w ciele migdałowatym nie ma ani czasu, ani przestrzeni… Traumatyczne doświadczenia nie mogą zatem zostać przetworzone w pętli między hipokampem, a korą przedczołową i „utykają” raz po raz próbując utworzyć w mózgu adaptacyjne autostrady, niestety nie zawsze jest to możliwe.

W EMDR zakłada się , że ta wiązka bodźców staje się szczególnie niebezpieczna, kiedy zaczyna „obrastać” przekonaniami o sobie samym, które odbierają nam możliwość „bycia obecnymi” w naszych życiach. Francine Shapiro dokonała podziału tych przekonań na grupy: te z obszaru odpowiedzialności/ bycia wadliwym „ jestem niewystarczający, inny, nie pasuję, głupi”, druga grupa to odpowiedzialność/działanie  dotycząca wspomnień z przeszłości „ powinnam coś zrobić, to moja wina”-  czyli jakie myśli przychodzą klientowi do głowy teraz/ dzisiaj w związku z tamtym działaniem; kolejna grupa to bezpieczeństwo/podatności na zranienie „ nie mogę ufać, nie mogę się chronić”
i ostatnia z  obszaru kontroli/siły „ jestem bezradna, muszę być doskonały, nie mam kontroli”. Shapiro znalazła takie autostrady w naszym mózgu, które pełnią tutaj kluczową rolę.

AIP (Adaptive Information Processing, czyli adaptacyjne przetwarzanie informacji) to koncepcja, która wyjaśnia, w jaki sposób mózg normalnie przetwarza doświadczenia, a także co się dzieje, gdy to przetwarzanie zostaje zakłócone. W normalnych warunkach nowe doświadczenia są integrowane z już istniejącymi sieciami pamięciowymi (asocjacje między wspomnieniami, myślami, emocjami, wrażeniami cielesnymi). Jednak w przypadku doświadczeń traumatycznych lub silnie stresujących mechanizm adaptacyjnego przetwarzania może zaciąć się – wspomnienia pozostają nierozwiązane, przechowywane w stanie pierwotnym (z emocjami, obrazami, doznaniami cielesnymi), bez właściwych powiązań z innymi, adaptacyjnymi wspomnieniami. W rezultacie te zablokowane wspomnienia mogą być aktywowane przez bodźce obecne i wywoływać dyskomfort emocjonalny, objawy intruzji (np. flashbacki), negatywne przekonania o sobie lub świecie, napięcia cielesne itd. W modelu AIP pamięci nie funkcjonują jako odrębne kartki, lecz jako powiązane sieci. Traumatyczne wspomnienia są często zamrożone w swojej pierwotnej formie
i nie mają prawidłowego dostępu do adaptacyjnych sieci, dlatego człowiek mierzący się z traumą nie może ich przeżyć adaptacyjnie. Celem terapii EMDR (zgodnie z AIP) jest udostępnienie tych zablokowanych wspomnień, umożliwienie ich adaptacyjnego przetworzenia i integracji z siecią pamięciową klienta. Wtedy wspomnienie przestaje być źródłem cierpienia – staje się wspomnieniem, które można przywołać bez emocjonalnego ożywienia bólu. Naturalnie, praca w kontekście EMDR wymaga fachowego przygotowania ze strony psychoterapeuty, który krok po kroku, zgodnie z ustalonymi standardami, najpierw poprzez wywiad, potem psychoedukację i przede wszystkim dostoswanie do tempa pracy klienta i jego możliwości , rozpoczyna etap bilateralnego przetwarzania. Model AIP stanowi fundament teoretyczny EMDR – wyjaśnia, dlaczego i jak ta terapia działa. Innymi słowy, EMDR pozwala „rozbroić alarm” w ciele migdałowatym i przywrócić równowagę między emocją a poznaniem.

Należy nadmienić, że bilateralna stymulacja nie odnosi się jedynie do naprzemiennego ruchu gałek ocznych, może być słuchowa, polegać na naprzemiennym dotyku nóg, „motylka” na ramionach,  słuchowa, wszystko zależy od sposobu, jaki będzie najlepszy dla klienta. W zależności od tego, z jakim problemem przybywa klient, terapia EMDR może trwać kilka sesji, w przypadku traum złożonych (wczesnodziecięcych i relacyjnych, zaburzeń dysocjacyjnych) czas trwania terapii jest  dłuższy. Decyzja o pracy w tym podejściu jest indywidualna, nie należy myśleć że jest to jedyne podejście skuteczne w pracy z traumą, najważniejsze jest, by podejście było udokumentowane naukowo
i pomocne dla ludzi w potrzebie.

3. 8 faz protokołu EMDR

Możliwie zwięźle o tym, co dzieje się już w trakcie trwania psychoterapii w podejściu EMDR. Odpowiednio wykwalifikowani psychoterapeuci  ( przez Polskie Towarzystwo Terapii EMDR) wykorzystują  8 fazowy ustrukturyzowany protokół pracy z klientem. W fazie pierwszej terapeuta wraz z klientem zbiera wywiad i historię, tak by rozumieć problem klienta, co nie odróżnia EMDR od innych podejść terapeutycznych. Druga faza jest fazą przygotowania do przetwarzania, w trakcie tej fazy terapeuta nadal pogłębia rozumienie problemu klienta,  podłoże fizjologiczne i biologiczne, uwarunkowania środowiskowe, sposoby radzenia sobie, badanie pracy systemu nerwowego klienta,  badanie jakie mechanizmy uruchamiają się w reakcji na stres,  rozmowa o traumach  transgeneracyjnych i in. W terapii EMDR zakłada się ,że nie pracuje się stricte z objawami ( choć nie należy zakładać , że są one unieważniane, bo podlegają obserwacji), tylko ze źródłem problemu  tzw. „kluczowym wspomnieniem”. Dotarcie do kluczowego wspomnienia jest procesem złożonym, pracochłonnym , współtworzonym we wspólnym wysiłku klienta i terapeuty. Zadziewa się to po to, by  odkryć, nazwać, przeżyć – co jest powodem zatrzymania w życiu, utknięcia , źródła bólu. Podkreślenia wymaga fakt, że terapia EMDR nie jest zanurzaniem człowieka w traumatycznych doświadczeniach, odnosi się przede wszystkim do pracy tu i teraz, tworzenia tunelu pomiędzy przeszłością,  teraźniejszością i przyszłością.  Stąd tak istotne jest prowadzanie tej pracy u boku psychoterapeuty, który dba o bezpieczeństwo, regulację
klienta w trakcie całego procesu. Często zdarza się tak, że traumatyczne wspomnienie jest nadal aktywne , to znaczy przeżywane jako nadal trwające, mimo że wydarzyło się wiele lat temu. We wspomnianej sieci AIP utyka, zostaje odcięte i wyłączone, zaczyna „istnieć poza” , zarówno na poziomie emocjonalnym, poznawczym (naszych przekonań) i somatycznym ( z ciała). W trakcie konceptualizacji terapeuta razem z klientem omawiają dokładnie każdy z tych obszarów.  Jeśli kanał przekonań nie jest dostępny, bo może się tak wydarzyć, w konceptualizacji wykorzystuje się również technikę tzw. mostu afektywnego  lub/i mostu somatycznego. To, który z podanych sposobów dotarcia zostanie wykorzystany, określa klient. Staramy się  poprzez to  niejako zrobić porządek w magazynie przeszłości, by z pomocą AIP czyli naszego wewnętrznego uzdrowiciela , zakotwiczyć się w teraźniejszości i wyruszyć do przodu.

Warto pamiętać, że EMDR zakłada, że objawy powodujące dyskomfort u klienta , pełnią swoją funkcję. Dlatego w drugiej fazie przygotowanie klienta do pracy z traumą jest niezwykle kluczowe. Klient najpierw potrzebuje być przygotowany pod względem łączności ze swoimi zasobami, zdolności do regulowania emocji, rozumienia tego, co się dzieje, zachowania prawa do powiedzenia stop w przetwarzaniu, gdy tego będzie potrzebował. W fazie trzeciej upewniamy się i wspólnie z klientem oceniamy naszą konceptualizację.  Kolejna faza , czwarta – to  wykorzystanie bilateralnej stymulacji, czyli szybkich ruchów gałek ocznych ( bądź innych jw.) od 25-35 ruchów ( psychoterapeuta pyta co klient zauważa na poziomie myśli, emocji, obrazów, ciała).W fazie przetwarzania terapeuta nie ingeruje, to znaczy odnosi się z szacunkiem do tego , co klient wnosi na sesji. Często klienci dzielą się komentarzem, że na tym etapie pracy, „to jakby wejść w inny świat często zaskakujący, nielogiczny, jak śnienie na jawie”, co koresponduje z podłożem koncepcji AIP. Ufamy, że mózg dąży,  by połączyć wspomnienie dysfunkcyjne, przeszkadzające, traumatyczne z siecią adaptacyjną. Wspomnienia , doświadczenia z ciała , obrazy, emocje porządkują się, zostają włączone w strukturę przetwarzania , przy tak zwanej „podwójnej uwadze”; czyli niezwykle ważnej  pracy pamięci roboczej, by trenować bycie jednocześnie tam i tu. Po zakończeniu kluczowego etapu przetwarzania, w którym klient doświadcza spontanicznego przepływu skojarzeń i emocji prowadzących do integracji traumatycznego wspomnienia, proces EMDR przechodzi w fazy mające na celu utrwalenie, weryfikację i zamknięcie pracy terapeutycznej. Każda z nich stanowi naturalne przedłużenie tego, co zostało już uruchomione w fazie czwartej, ale ukierunkowuje energię procesu na stabilizację i umocnienie efektów.

Piąta faza – instalacja pozytywnego przekonania – polega na wprowadzeniu i utrwaleniu nowego, adaptacyjnego przekonania, które ma zastąpić dawną, negatywną myśl o sobie związaną z traumatycznym doświadczeniem. Na tym etapie terapeuta zachęca klienta, by połączył przetworzone już wspomnienie z pozytywnym stwierdzeniem, takim jak „Jestem bezpieczny”, „Poradziłam sobie” czy „Mam wpływ”. Dzięki kolejnym seriom stymulacji bilateralnej nowe przekonanie zostaje emocjonalnie wzmocnione, a mózg utrwala je w sposób podobny do tego, w jaki utrwala naturalne doświadczenia uczenia się. Celem tej fazy nie jest jedynie intelektualne przyjęcie pozytywnej myśli, lecz jej głębokie zakorzenienie w emocjach i ciele. Kiedy pozytywne przekonanie zostaje zainstalowane, proces przechodzi do szóstej fazy –skanu ciała. Na tym etapie klient skupia uwagę na swoim ciele, pozwalając, by świadomość objęła wszelkie subtelne odczucia, napięcia lub zmiany, jakie mogą pojawić się po przetworzeniu wspomnienia. Ciało jest tutaj traktowane jako mapa emocjonalnej prawdy – jeśli pozostaje w nim ślad napięcia lub dyskomfortu, oznacza to, że pewien fragment doświadczenia nie został jeszcze w pełni zintegrowany. Terapeuta stosuje wtedy dodatkowe serie stymulacji, aż ciało zareaguje pełnym rozluźnieniem i spokojem, co potwierdza, że proces zakończył się również na poziomie somatycznym. Po upewnieniu się, że integracja została osiągnięta, terapeuta przechodzi do siódmej fazy – zamknięcia. Jej celem jest przywrócenie klientowi stanu równowagi i stabilności, niezależnie od tego, czy przetwarzanie zostało całkowicie ukończone. W tym momencie szczególnie ważne stają się techniki ugruntowania, oddechu oraz kontaktu z tzw. bezpiecznym miejscem – wewnętrznym obrazem, który pomaga klientowi odzyskać spokój. Faza ta zapewnia, że sesja kończy się w stanie emocjonalnego bezpieczeństwa, a klient jest gotowy, by wrócić do codziennego funkcjonowania. Ostatnia, ósma faza – ponowna ocena, odbywa się na początku kolejnej sesji. Terapeuta sprawdza, jak klient czuje się wobec wspomnienia, które było przedmiotem pracy, i czy nowe przekonanie nadal wydaje się prawdziwe i naturalne. W tej fazie weryfikuje się też, czy przetworzone treści pozostały neutralne emocjonalnie, a także czy nie pojawiły się nowe skojarzenia lub wspomnienia wymagające dalszego opracowania. W pewnym sensie jest to etap „pogłębionego echa” wcześniejszego procesu — pozwalający upewnić się, że zmiana jest stabilna, a adaptacyjne sieci pamięci w pełni przejęły funkcję dawnych, obciążających wzorców. Tym samym bolesne wspomnienie znalazło się w przeszłości, domknęło się, sprawdzamy czy objawy przestają pełnić swoją funkcję. Dbanie o zasoby, wiedza o tym kiedy się aktywujemy i dezaktywujemy, umiejętność stabilizowania się i regulacji to kluczowe elementy pracy w EMDR. W terapii EMDR nie ingerujemy w przetwarzanie, to klient decyduje by na przetworzenie pozwolić, podążamy za klientem i razem z nim.

4. EMDR i praktyka oparta na dowodach naukowych

W ostatnich latach literatura potwierdza, że EMDR pozostaje skuteczną, opartą na dowodach metodą dla PTSD, a równocześnie rośnie liczba badań badających jej zastosowania poza klasyczną traumą i testujących nowe protokoły. Przegląd stanu badań z 2024 roku potwierdza solidne wsparcie empiryczne dla EMDR jako leczenia PTSD i opisuje jednocześnie rozszerzające się pole zastosowań. Badania randomizowane z 2024 r. pokazują, że EMDR może przynosić korzyści także w warunkach poza traumatycznych — na przykład poprawiając objawy u pacjentek z fibromialgią oraz wpływając korzystnie na depresję i jakość snu w wybranych próbach klinicznych.  Równolegle pojawiło się coraz więcej dowodów na użyteczność wczesnych interwencji EMDR po zdarzeniach traumatycznych — metaanalizy i przeglądy wskazują, że szybkie zastosowanie EMDR może obniżać nasilenie objawów w krótkim i średnim okresie. Najnowsze adaptacje techniki — opisane jako EMDR 2.0 oraz Flash Technique — są obecnie testowane w kontrolowanych badaniach i protokołach porównawczych; wstępne wyniki sugerują, że mogą zwiększać efektywność i skracać czas terapii, a także ułatwiać pracę z klientami o niskiej tolerancji emocjonalnej. Wreszcie, prace opublikowane w 2024–2025 dotyczące wersji online i grupowych EMDR pokazują, że metoda może być skutecznie adaptowana do form zdalnych i grupowych, co ma duże znaczenie dla dostępności leczenia.Podsumowując: od 2023 r. widzimy konsolidację dowodów potwierdzających skuteczność EMDR w PTSD, poszerzanie zakresu zastosowań klinicznych (depresja, bóle przewlekłe, lęki, uzależnienia), rozwój szybszych i bardziej tolerowanych protokołów (EMDR 2.0, Flash Technique) oraz rosnącą liczbę badań nad formami online i wczesnymi interwencjami — wszystkie te kierunki poparte są zarówno badaniami randomizowanymi, jak i przeglądami systematycznymi.

Dziedzictwo Shapiro wciąż inspiruje badaczy i terapeutów, a jej myśl, że „uzdrowienie następuje wtedy, gdy przeszłość przestaje wdzierać się w teraźniejszość”, pozostaje jednym z najpiękniejszych podsumowań istoty tej pracy. EMDR coraz częściej postrzegane jest nie tylko jako technika terapeutyczna, lecz jako podejście, które pomaga człowiekowi odzyskać spójność — pozwalając, by to, co kiedyś było źródłem cierpienia, stało się częścią pełniejszej i spokojniejszej narracji o sobie. W ostatniej książce wydanej przez śmiercią w 2019r.  Francine Shapiro pisze, że EMDR to nie tylko podejście służące rozstaniu się z traumą bądź dysfunkcją. Wnosi, że ludzie zasługują na bycie połączonymi ze sobą, z innymi, pełnym kalejdoskopem odczuwania, tym samym doświadczania pełni życia.

autorka: Adriana Żak ; fotografię wykonałam na tatrzańskim szlaku górskim zachwycona złożonością sieci.. dobrej lektury!