Wielu rodziców zgłaszających się do psychologa czy psychoterapeuty zastanawia się, jak wygląda terapia dzieci? Co właściwie dzieje się za drzwiami gabinetu?
Dzieci nie są miniaturowymi dorosłymi, a rozmowa – nawet jeśli odpowiednio dostosujemy język – często nie będzie dobrym sposobem na opis ich doświadczeń. To zabawa umożliwia dziecku ekspresję i eksplorację emocji oraz komunikowanie swoich przeżyć. Tak, jak dorośli używają słów, tak dzieci używają zabawy, aby się z nami porozumieć.
Wiele metod terapeutycznych wykorzystuje elementy aktywności zabawowych w pracy z dziećmi, jednak dziś chcę skupić się na podejściu, które w pełni opiera się na zabawie.
Play Therapy czyli terapia zabawą
Mowa tu o Play Therapy – inaczej mówiąc jest to terapia poprzez zabawę, która została stworzona przez psycholożkę Virginię Axline. Jak wskazuje na to nazwa, podstawowym narzędziem pracy jest zabawa, a rolą terapeuty jest emocjonalne dostrojenie się, dzięki czemu dziecko może w bezpiecznych warunkach wyrażać siebie, wraz z tym, co stanowi dla niego trudność. Dzięki temu uczucia i myśli dziecka wybrzmiewają w gabinecie za pośrednictwem zabawy, mimo, że na poziomie werbalnym nie potrafi ich wyrazić.
Dzieje się tak, ponieważ zabawa jest naturalnym środkiem komunikowania się dla dziecka – jest ono z nią najbardziej oswojone. „Odgrywanie” doświadczeń w zabawie jest naturalnym i samouzdrawiającym procesem, w który dziecko z łatwością potrafi się zaangażować. Dzieci żyją w teraźniejszości, a wiele doświadczeń jest dla nich trudnych do zrozumienia. Dzięki zabawie te przeżycia stają się konkretnymi zdarzeniami tu i teraz, możliwymi do przyswojenia i przepracowania.
Jak działa terapia zabawą?
Play Therapy zakłada, że dziecko ma zdolność rozwiązania swych psychicznych problemów. Zabawa dziecka często pokazuje jego doświadczenia, reakcje i uczucia wobec tych doświadczeń, jego pragnienia czy potrzeby oraz sposób, w jaki postrzega siebie. W zabawie dziecko może wypracować bardziej adaptacyjne zachowania w sytuacjach, które stanowią dla niego trudność, poznać siebie i rozwiązać wewnętrzne konflikty. Zadaniem terapeuty jest podkreślanie podmiotowości dziecka poprzez podążanie za nim.
W terapii zabawą terapeuta wykorzystuje zestaw narzędzi terapeutycznych, tzw. Play Tool Kit. Zawiera on między innymi piaskownicę, zestaw figur przedstawiających ludzi, zwierzęta, budynki, rośliny, bohaterów bajek, kamienie, muszle etc., pacynki, instrumenty muzyczne, materiały plastyczne i inne. Po stronie dziecka leży decyzja, jaką aktywność chce podjąć, terapeuta natomiast podąża za dzieckiem, odzwierciedlając je.
Rola terapeuty i rodzica
Postawa terapeuty opiera się na bezwarunkowej akceptacji, co daje dziecku możliwość do zaistnienia, bycia sobą. Nie oznacza to, że dziecko może robić w gabinecie wszystko to, co chce. Terapeuta tworzy zasady i granice, określające które aktywności są możliwe. Aktywnie odzwierciedla emocje dziecka, pozwalając mu na wyrażanie siebie, nie ocenia go, ale też nie chwali. Jest czujny na to, co dziecko robi i dostraja się do niego swoją postawą, głosem, ruchem, gestami, ekspresją twarzy. Jest dla dziecka „lustrem”, w którym dziecko może poznać i doświadczyć siebie.
Równie ważna w procesie terapeutycznym jest rola rodzica, która powinna opierać się na aktywnym zaangażowaniu w proces dziecka. Zadaniem rodzica jest uważne obserwowanie dziecka w życiu codziennym, zapewnienie stałości terapii (spotkania odbywają się raz w tygodniu o stałej godzinie) oraz uczestniczenie w spotkaniach ewaluacyjnych, by wspólnie z terapeutą przyglądać się procesowi dziecka, dzielić się swoimi obserwacjami i rozważając wpływ na dziecko różnych czynników.
Wpływ zabawy na mózg dziecka
W rozważaniach na temat skuteczności Play Therapy warto też pochylić się nad perspektywą neuronauki. Zabawa symboliczna dostarcza dziecku całkowicie nowych doświadczeń, tym samym tworząc nowe ścieżki neuronalne, co umożliwia wprowadzanie zmian. Dzieje się tak, ponieważ metafora (np. zabawa) uruchamia więcej połączeń nerwowych w mózgu niż jakakolwiek inna aktywność.
Ponadto zabawa wspiera uwalnianie opioidów i oksytocyny, dzięki czemu dziecko nie czuje agresji, niepokoju, ma poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Łatwiej mu przyswajać nowe informacje, jego układ odpornościowy lepiej funkcjonuje a samopoczucie wzrasta.
W takich warunkach dziecko skutecznie radzi sobie z traumatycznymi doświadczeniami.
Zasady Play Therapy
Virginia M. Axline sformułowała 8 zasad kontaktu terapeutycznego z dzieckiem:
- Terapeuta tworzy ciepłą i przyjazną relację z dzieckiem opartą na zaufaniu.
- Terapeuta akceptuje dziecko takim, jakie jest.
- Terapeuta buduje poczucie bezpieczeństwa tak, by dziecko mogło swobodnie wyrażać siebie.
- Dziecko ma prawo wyboru i jest odpowiedzialne za swoje wybory.
- Terapeuta podziela i odzwierciedla emocje, które wyraża dziecko.
- Dziecko kieruje, terapeuta podąża.
- Terapeuta nie przyspiesza procesu terapeutycznego.
- Terapeuta stawia granice, dzięki czemu dziecko może zakotwiczyć się w rzeczywistości i buduje swoje poczucie odpowiedzialności.
Czy to działa? Tak! Metoda potwierdzona badaniami
Skuteczność metody zależy od złożoności problemów, trudności dziecka, które mierzy się za pomocą specjalnego kwestionariusza Mocnych Stron i Trudności – SDQ. Kwestionariusz na pięciu skalach (emocjonalność, zachowanie, nadaktywność i koncentracja, relacje rówieśnicze, prospołeczność) mierzy trudności dziecka oraz umiejętności prospołeczne.
10-letni program badawczy prowadzony przez Play Therapy United Kingdom (PTUK) ukazał efektywność terapii poprzez zabawę i sztuki kreatywne na następującym poziomie:
- W grupie ogólnej: 74% wszystkich dzieci kierowanych na terapię wykazywało pozytywne zmiany,
- U dzieci z grupy ryzyka: 76% wykazywało pozytywne zmiany
- U dzieci z grupy podwyższonego ryzyka: 82% wykazywało pozytywne zmianym
- U dzieci z grupy wysokiego ryzyka: 84% wykazywało pozytywne zmiany
Zatem w zależności od złożoności problemów, płci, wieku, regionu u 74% – 84% dzieci można zaobserwować pozytywne zmiany.
Zastosowanie terapii zabawą
Play Therapy znajduje zastosowanie u dzieci:
- z zaburzeniami rozwojowymi,
- z niepełnosprawnością,
- w trudnej sytuacji życiowej (trauma, żałoba, strata, separacja/rozwód rodziców, konflikt, wykluczenie społeczne, zaniedbanie, nadużycia, hospitalizacje, choroby),
- doświadczających przemocy (emocjonalnej, fizycznej, seksualnej),
- doświadczających trudności w zachowaniu lub komunikacji,
- przeżywających trudności adaptacyjne,
- doświadczających trudności w relacjach rówieśniczych,
- doświadczających nocnych koszmarów.
Zabawa jest kompletna sama w sobie – motywowana wewnętrznie, dobrowolna, kierowana przez dziecko i niezależna od zewnętrznej nagrody. Dzieci angażując się w zabawę uczą się życia w świecie, poznając obecne w nim wartości i znaczenia, a jednocześnie mając możliwość eksploracji, eksperymentowania i nauki w swój własny sposób. Jest też sposobem na budowanie relacji rodzica z dzieckiem, o czym możesz przeczytać tutaj.
W gabinecie natomiast zabawa jest potężnym narzędziem terapeutycznym, które nie tylko pomaga zrozumieć przeżycia dziecka, ale też ułatwia wypracowanie nowych, bardziej adaptacyjnych sposobów reagowania. Terapia zabawą stanowi więc przestrzeń, w której dziecko może w bezpiecznych warunkach wyrażać siebie, wraz z tym, co stanowi dla niego trudność.
Literatura
Axline, V. (1991). Play Therapy. New York: Ballantine Books.
Landreth, G. (2012). Terapia zabawą. Kraków: WUJ.
Schaefer, C., Kaduson, H. (red.) (2015). Zabawa w psychoterapii. Gdańsk: GWP.
Jagoda Jokś, terapeutka Play Therapy
