Czym jest parentyfikacja?

Parentyfikacja to proces często nazywany “odwróceniem ról”, w którym dziecko przejmuje role, zadania lub obowiązki typowo należące do rodziców, a rodzic lub rodzice wchodzą w rolę dziecka. Dzieje się tak, ponieważ w relacji charakteryzującej się parentifikacją rodzic zazwyczaj nie chce lub nie jest w stanie wywiązywać się ze swoich emocjonalnych i/lub fizycznych obowiązków jako opiekun. Osoba dorosła stosująca parentyfikację może przekazać te obowiązki dziecku lub dziecko może podjąć się ich dobrowolnie, pomimo niezgodności między wymaganiami rozwojowymi tych zadań a dojrzałością rozwojową dziecka. Niemniej jednak dziecko zdaje sobie sprawę, że zapewniając fizyczną opiekę i wsparcie emocjonalne, których normalnie oczekiwałoby od rodzica, może nawiązać z nim bliższą relację i uniknąć poczucia straty i niepokoju.

Jak każde zjawisko, parenytfikacja nie zadziewa się w próżni, lecz w konkretnym kontekście życia i dla każdej osoby będzie to inna sytuacja rodzinna. Psycholodzy zwracają jednak uwagę na istnienie czynników, które szczególnie mogą sprzyjać parentyfikacji.

Są to między innymi:

• choroba lub uzależnienie rodzica (behawioralne lub od substancji psychoaktywnych),

• trudna sytuacja ekonomiczna lub samotne rodzicielstwo,

• zaburzenia psychiczne/ opóźnienia funkcjonowania opiekuna

• konflikty rodzicielskie/ rozwód rodziców

Warto mieć na uwadze, że mimo, iż są to czynniki sprzyjające wystąpieniu tego zjawiska, ich obecność wcale nie musi oznaczać zaistnienia parentyfikacji w systemie rodzinnym. Każda rodzina ma swoje własne zasoby i strategie radzenia sobie, zatem nawet w sytuacji, gdzie prawdopodobieństwo odwrócenia ról jest wysokie – nie musi się ono pojawić.

W literaturze psychologicznej wyróżnia się dwa główne typy parentyfikacji – instrumentalną i emocjonalną, które mogą ze sobą współwystępować, choć nie muszą. 

Parentyfikacja instrumentalna  polega na przejmowaniu przez dziecko obowiązków, które normalnie należą do dorosłych. Może to oznaczać gotowanie, sprzątanie, opiekę nad młodszym rodzeństwem, pomoc choremu lub przeciążonemu rodzicowi w codziennych sprawach. Dziecko staje się wówczas „małym dorosłym” odpowiedzialnym za sprawne funkcjonowanie domu. Taka forma parentyfikacji bywa postrzegana jako mniej obciążająca emocjonalnie, ale nadal może być trudna, szczególnie jeśli obowiązki są zbyt liczne, przewlekłe i przekraczają możliwości rozwojowe dziecka.

Parentyfikacja emocjonalna ma nieco inny charakter – tutaj dziecko staje się przede wszystkim opiekunem emocjonalnym dla rodziców lub rodzeństwa. Zamiast otrzymywać wsparcie, zaczyna je dawać: pociesza, wysłuchuje, doradza, łagodzi konflikty rodzinne. Bywa traktowane jako powiernik problemów dorosłych, ktoś, kto pomaga im regulować emocje czy radzić sobie z trudnościami życiowymi. Ten typ parentyfikacji jest szczególnie obciążający, ponieważ wymaga od dziecka dojrzałości psychicznej, której nie powinno się od niego oczekiwać na etapie rozwoju. Ten typ parentyfikacji często pojawia się w domach, gdzie któryś z rodziców (lub oboje) są uzależnieni lub pozostają ze sobą w konflikcie.

Badania podkreślają, że obie formy często współwystępują – dziecko, które gotuje i opiekuje się rodzeństwem, nierzadko równocześnie staje się emocjonalnym wsparciem dla matki czy ojca. Jednak to właśnie parentyfikacja emocjonalna wiąże się częściej z ryzykiem długofalowych konsekwencji,

Możliwe skutki parentyfikacji

Krótko po wystąpieniu parentyfikacji, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i adolescencji, widoczne mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty. Z jednej strony dziecko uczy się odpowiedzialności, zaradności i samodzielności. W literaturze opisuje się, że sparentyfikowani młodzi ludzie często szybciej nabywają kompetencje praktyczne, potrafią zadbać o dom, planować zadania i radzić sobie z trudnościami codzienności. Podobnie bywa z parentyfikacją emocjonalną – w krótkiej perspektywie dziecko może rozwinąć wysoką wrażliwość, empatię i umiejętność wspierania innych. W niektórych warunkach te cechy mogą być źródłem odporności psychicznej oraz stanowić zasób w dorosłym życiu.

Jednak obok tych potencjalnych zysków pojawia się także druga strona medalu. Dziecko, które zbyt wcześnie i zbyt intensywnie wchodzi w rolę dorosłego, nie ma przestrzeni na naturalny rozwój emocjonalny i społeczny. W krótkim okresie skutkuje to często przeciążeniem, poczuciem izolacji i utratą dziecięcej beztroski. W dłuższej perspektywie badania pokazują wyraźny związek między chroniczną parentyfikacją a problemami psychicznymi: depresją, zaburzeniami lękowymi, obniżoną samooceną czy trudnościami w relacjach intymnych. Osoby dorosłe, które doświadczyły parentyfikacji, często czują się nadmiernie odpowiedzialne za innych, mają trudność w proszeniu o pomoc, a w związkach powielają rolę „opiekuna” zamiast równego partnera. Utrwalone przekonanie, że własne potrzeby są mniej ważne niż potrzeby otoczenia, może prowadzić do chronicznego stresu.

Literatura wskazuje też, że w sprzyjających warunkach – kiedy wysiłek dziecka jest zauważany, doceniany i rekompensowany przez otoczenie – parentyfikacja nie musi prowadzić wyłącznie do szkód, ale może sprzyjać rozwojowi kompetencji społecznych i emocjonalnych.

Kluczowe znaczenie ma więc intensywność, czas trwania i kontekst tego zjawiska. Parentyfikacja krótkotrwała, sytuacyjna i powiązana z doświadczeniem wsparcia ze strony dorosłych, może być adaptacyjna i rozwijająca. Jednak chroniczna, nieuznawana i pozbawiona wzajemności staje się poważnym obciążeniem, którego skutki często przenoszą się na całe dorosłe życie. Dlatego w refleksji nad parentyfikacją warto uwzględniać obie strony tego doświadczenia – zarówno potencjał budowania siły, jak i ryzyko utrwalenia wzorców, które ograniczają rozwój i dobrostan psychiczny.

Jeśli czytając o parentyfikacji dostrzegasz w tym własne dzieciństwo, ważne jest, abyś wiedział_a, że nie jesteś sam_a i że doświadczenie to nie musi definiować całego Twojego dorosłego życia. Pierwszym krokiem jest uznanie i nazwanie tego, co się wydarzyło – świadomość pomaga zrozumieć, że nadmierna odpowiedzialność, trudność w proszeniu o pomoc czy skłonność do stawiania innych ponad sobą to nie Twoja „wada”, lecz konsekwencja ról, które musiałeś_aś pełnić zbyt wcześnie. Jeśli czujesz potrzebę pochylenia się nad tym obszarem swojego życia – możesz poszukać wsparcia u specjalistów na psychoterapii indywidualnej lub grupowej, która pomoże odbudować granice i nauczyć się dbać o własne potrzeby.

Bibliografia:

Engelhardt, J. A. (2012). The developmental implications of parentification: Effects on childhood attachment. Graduate Student Journal of Psychology, 14, 45-52

Masiran, R., Ibrahim, N., Awang, H., & Lim, P. Y. (2023). The positive and negative aspects of parentification: An integrated review. Children and Youth Services Review, 144, 106709.

Autorka: Jagoda Stankowska