Samoregulacja w szkole: dlaczego jest tak ważna i jak ją wspierać? Część 1.

Oczekujemy od dzieci samokontroli, dzięki której będą “grzeczne” (cokolwiek to znaczy…). Samokontrola jest ważną umiejętnością, która pozwala na zatrzymywanie impulsów, np. chęci uderzenia innego dziecka w złości. Jednocześnie często wiąże się z tłumieniem emocji czy negowaniem ich, brakiem zaspokojenia ważnych potrzeb i stresem. Samokontrola jest ważna i potrzebna, jednak zużywa ona dużo energii psychicznej.

Samoregulacja w psycholgii: definicja

Dlatego jako dorośli powinniśmy rozwijać u dzieci (i u siebie :)) zdolność do samoregulacji, dzięki której będą umiejętnie korzystały z samokontroli wtedy, kiedy to potrzebne. Jednocześnie po stresującej sytuacji będą umiały się zregenerować i wrócić do równowagi.

Samoregulacja to zdolność do:

• Utrzymywania takiego poziomu energii, by sprostać danej sytuacji czy zadaniu,
• Obserwowania i oceny swoich emocji,
• Utrzymywania uwagi i przenoszenia jej oraz ignorowania rozpraszaczy,
• Rozumienia i podtrzymywania interakcji społecznych oraz angażowania się w nie,
• Empatii i zachowania uwzględniającego myśli i uczucia innych.

Nie ma edukacji bez samoregulacji – dlaczego samoregulacja w szkole jest ważna?

Są osoby, które uważają, że samoregulacja jest czynnikiem bardziej wpływającym na wyniki w nauce, niż czynnik IQ. Wdrażanie strategii edukacyjnych które będą wspierać zdolności samoregulacyjne jest ważne w kontekście nie tylko przyswajania wiedzy przez dzieci, ale też w obszarze kształtowania w nich umiejętności życiowych, niezbędnych do podejmowania wyzwań i budowania relacji.

Samoregulacja obejmuje pięć obszarów: biologiczny, emocjonalny, poznawczy, społeczny i prospołeczny. Oddziałują one na siebie wzajemnie, a nieoptymalna regulacja w jednym, może wpływać na funkcjonowanie innych.

Jak rozumieć je przez pryzmat funkcjonowania dziecka w szkole?

Kluczowymi elementami optymalnej samoregulacji, które odnoszą się do wszystkich tych obszarów, są:

• Rozpoznanie swojego stanu spokoju i czujności,
• Rozpoznanie stresora w momencie odczuwania stresu,
• Rozpoznawanie czynników stresujących w klasie i poza nią,
• Chęć poradzenia sobie ze stresorami,
• Tworzenie odpowiednich do tego strategii,
• Sprawna regeneracja po poradzeniu sobie z czynnikami stresującymi.

Samoregulacja u dzieci – obszar biologiczny

W tym obszarze optymalna samoregulacja przejawia się u dzieci zdrowiem fizycznym, wystarczającym poziomem energii po obudzeniu i utrzymywaniem go w ciągu dnia, odzyskiwaniem energii po trudnych doświadczeniach i zachowywaniem spokoju pomimo rozpraszaczy słuchowych czy wzrokowych. Ponadto na samoregulację w obszarze biologicznym wpływa też dieta, ruch, odpowiednia ilość i jakość snu.

Bardzo ważnym czynnikiem oddziałującym na samoregulację w obszarze biologicznym jest autonomiczny układ nerwowy (AUN), a konkretnie dwa jego elementy:

• Układ współczulny (sympatyczny), odpowiadający za mobilizację organizmu, przyspieszenie. Rozpatrując kontekst szkolny, przykładem jego uruchomienia może być sytuacja, w której nauczyciel prosi nieśmiałego ucznia do odpowiedzi – odczuwa on silny stres, jego oddech i tętno przyspieszają. Nadmierne lub przedłużone działanie układu współczulnego może powodować spadek energii.
• Układ przywspółczulny (parasympatyczny), odpowiadający za wyciszenie, spowolnienie. W szkole może uruchomić się np. w czasie długiej nużącej prezentacji. Nadmierne lub przedłużone działanie tego układu może powodować zbyt niskie pobudzenie, a co za tym idzie apatię lub wycofanie.

Czujność i spokój u dziecka bardzo silnie wiążą się z uczeniem się. Największa gotowość do nauki pojawia się, kiedy dzieci są spokojne i czujne, a więc samoregulacja w tym obszarze jest na optymalnym poziomie. Dzieci muszą nauczyć się dostosowywać od różnych poziomów aktywności, a do tego potrzebują praktyki. Powinny mieć umiejętność regulacji w górę (ze stanu zbyt niskiej aktywności), np. w czasie nużącej lekcji zdalnej lub w dół (ze stanu nadmiernej aktywności) po stresującej odpowiedzi przy tablicy lub po emocjonującej rozgrywce na WFie.

To ważna nauka. Obniżone pobudzenie = mniejsze zaangażowanie dziecka w naukę i interakcje społeczne. Nadmierne pobudzenie = trudność w utrzymaniu zaangażowania i koncentracji uwagi.

Przyczyn nadmiernego lub zbyt niskiego pobudzenia może być naprawdę wiele, np. zbyt duża liczba bodźców lub nadwrażliwość na nie, trudności z identyfikacją sygnałów z ciała (np. głód), zbyt dużo stresorów, potrzeba intensywnych wrażeń, bodźców. Moglibyśmy wymienić jeszcze wiele przyczyn, każde dziecko może reagować inaczej. Ważne jest wnikliwe przyjrzenie się temu obszarowi, kiedy zauważamy, że dziecko wykazuje oznaki stresu, takie jak np. nadmierna ruchliwość, bóle głowy, brzucha, obniżony poziom energii etc. I zastanowienie się, co może u dziecka wywoływać ten stres.

Jakie zmiany warto wprowadzić w klasie (i w domu)?

• ogranicz „rozpraszacze”, takie jak: przedmioty leżące wokół (uporządkuj je w pudełkach), materiały wizualne na ścianach (np. plakaty), głośne wiatraki,
• używaj jasnych, stonowanych kolorów, zamiast jaskrawych,
• jako pokrycie podług zastosuj wykładzinę lub jeśli nie ma takiej możliwości, zabezpiecz nogi stołów czy krzeseł filcowymi podkładkami lub np. piłkami tenisowymi,
• ogranicz hałas z korytarza i zewnątrz – wygłusz drzwi, zamykaj okna kiedy dziecko potrzebuje się skupić (ale zadbaj o wietrzenie pomiędzy lekcjami),
• wyznacz w klasie lub w pokoju miejsce na wyciszenie, w którym dziecko będzie mogło się uspokoić; umieść w nim poduszki, koce, miękkie zabawki, jeśli możliwe jest oddzielenie takiego miejsca (np. zasłoną), warto też włączyć tam muzykę relaksacyjną i przyciemnić światło,
• zadbaj o to, by dzieci znały plan dnia i uprzedzaj je, jeśli będzie działo się coś poza codzienną rutyną (np. przyjazd gości do domu lub wizyta dyrektora w klasie). Informuj dziecko o czasie, jakie jest przeznaczone na daną aktywność i informuj przed jego końcem, że zbliża się zmiana,
• w miarę możliwości dawaj dzieciom wybór – to sprzyja zaangażowaniu w naukę i utrzymuje skupienie,
• bądź uważny – obserwuj dzieci, by wiedzieć, co wywołuje stres.

Samoregulacja u dzieci – obszar emocjonalny

W obszarze emocjonalnym optymalna samoregulacja przejawia się m.in. odpornością emocjonalną, czyli umiejętnością wracania do stanu równowagi po trudnych doświadczeniach czy wyzwaniach, chęcią nauki, poznawania, tworzenia, umiejętnością regulowania silnych emocji oraz zdrowym poczuciem własnej wartości.

Jeżeli dziecko doświadcza silnych nieprzyjemnych emocji, takich jak lęk, złość, frustracja, wstyd czy smutek, koncentracja uwagi i zaangażowanie w proces uczenia się są znacznie utrudnione, często wręcz uniemożliwione. I odwrotnie: dziecko przeżywające radość, spokój, zaciekawienie czy bezpieczeństwo, będzie chętne i otwarte na zdobywanie wiedzy i łatwiej będzie mu utrzymywać uwagę.

W rozumieniu potrzeb emocjonalnych swoich dzieci/uczniów szczególnie ważna jest umiejętność rozpoznawania swoich własnych 🙂 Dzieci uczą się regulowania emocji m.in. obserwując dorosłych. Im bardziej jesteś świadoma_y tego, co przeżywasz (np. irytuje cię dziecko, które głośno krzyczy w złości), tym łatwiej będzie ci adekwatnie reagować.

Jakie zmiany warto wprowadzić w klasie (i w domu)?

• rozmawiaj z dziećmi o emocjach i organizuj zajęcia na ten temat, by rozwijać ich świadomość w tym zakresie (możesz wykorzystać np. koło emocji, rozpoznawanie nasilenia emocji, zdjęcia twarzy, scenki tematyczne, po których dzieci wspólnie zastanawiają się nad warstwą emocjonalną – jakie to uczucia, co je wywołało, co mogłoby pomóc),
• zachęcaj dzieci do mówienia o swoich własnych emocjach i ich przyczynach (np. co wywołało w danym momencie stres lub frustrację),
• ucz dzieci rozpoznawać sygnały z ciała, kiedy trudne emocje zaczynają narastać (np. przyspieszone bicie serca, zaciśnięte zęby lub pięści, pocenie się, napięcie w ciele),
• ucz dzieci technik oddechowych, relaksacyjnych lub mindfulness jako sposób na radzenie sobie z emocjami,
• zamiast na niepożądanym zachowaniu, skup się na emocji, która mogła je wywołać – to będzie wspierało samoświadomość dzieci.

To koniec części 1. Za tydzień opiszę obszar poznawczy, społeczny i prospołeczny, tymczasem pomyśl o stresorach w obszarze biologicznym i emocjonalnym i wykonaj 5 kroków do samoregulacji:

1. Odczytaj sygnały, które świadczą o stresie.
2. Rozpoznaj stresory wpływające na dziecko.
3. Zredukuj stresory.
4. Wspieraj dziecko w uświadamianiu sobie stanów wewnętrznych i zachowania.
5. Poszukaj sposobów na uspokojenie i regenerację.

Możesz to robić zarówno jako rodzic – w domu, jak i jako nauczyciel – w szkole.

Autorka: Jagoda Jokś, psycholog dziecięcy

Literatura:

Shanker, S. (2016). Self-reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości. Warszawa: Mamania.

Shanker, S. (2019). Samoregulacja w szkole. Spokój, koncentracja i nauka. Warszawa: Mamania.