Wartość pracy z metaforą w procesie terapeutycznym
Czy zwracasz uwagę na metafory, których używają Twoi klienci podczas terapii?
Czy jesteś świadomy, które metafory najlepiej oddają ich problem, objawy, uczucia, myśli i przekonania?
Metafora jako narzędzie terapeutyczne
Dawno już zauważono, że klienci w psychoterapii w celu wyrażenia swoich uczuć wykazują wyraźną skłonność do używania języka figuratywnego — takiego, który przekazuje wybrane treści nie wprost. W uznaniu tej obserwacji psychoterapeuci opracowali sposoby wykorzystania metafory jako metody pracy z przenośniami klienta lub terapeuty w celu wzmocnienia celów terapeutycznych. W zależności od języka teorii, którą posługuje się psychoterapeuta, metaforę jako narzędzie terapeutyczne można opisać na różne sposoby, jednak stosunkowo uniwersalne jest myślenie o niej jako o fenomenie, dzięki któremu mówimy (i potencjalnie myślimy) o czymś w kategoriach czegoś innego. Zatem posługując się językiem, zastępujemy daną myśl, emocję czy doznanie np. skojarzeniem lub porównaniem. Warte podkreślenia jest, że metafora to nie jedynie zjawisko językowe, ale stosowana jako metoda terapeutyczna, jest mechanizmem, dzięki któremu pojmujemy abstrakcyjne pojęcia i przeprowadzamy abstrakcyjne rozumowanie. Pozwala nam ona operować na względnie imaginacyjnym materiale, pogłębiając rozumienie przez klienta jego własnych przeżyć.
Cechy metafory wpływające na jej skuteczność
• potencjał motywacyjny
• element humoru — który pozwala przyjąć dystans wobec trudności
• stymulowanie wglądu
• umożliwianie dostępu do wiedzy niesionej przez kulturę i własne ciało
Stosowanie tej techniki pozwala na symboliczne zrozumienia problemów klienta i jego możliwości podjęcia działania.
Dwa typy metafor
Wyróżniamy dwa typy metafor. Metafora zewnętrzna jest propozycją terapeuty na ujęcie problemu klienta w abstrakcyjny, obrazowy sposób, np. “hmm, kiedy słucham tego, o czym pani opowiada, mam wrażenie, że to tak jakby stała pani na ruchomych piaskach — im bardziej pani walczy, tym bardziej się pani w nie zapada”. Mechanizm zmiany terapeutycznej przy jej stosowaniu stymulowany jest poprzez przedstawienie sytuacji metaforycznej do sytuacji realnej oraz zaproszenie klienta do aktywnego reagowania na przekaz metaforyczny. Co więcej, metafora zewnętrzna może być używana jako pośrednia interwencja w celu przekazania pewnych treści, które, przedstawione dosłownie, mogłyby spotkać się z odrzuceniem.
Z kolei metafora wewnętrzna wnoszona jest przez klienta w rozmowie, kiedy mówi np.: “duszę się z zazdrości o partnera”. Praca z nią polega na akcentowaniu indywidualnej organizacji wiedzy i stwarzaniu przestrzeni do eksplorowania znaczenia przenośni, którymi osoba opisuje siebie, innych i świat. Dzięki temu wraz z klientem przyglądamy się jego systemowi ukrytych znaczeń — temu, jak przetwarza i organizuje swoje doświadczenia. Na przykład, opisywanie przez klientkę swojego partnera jako “zwierzątko”, mówi nam coś ważnego o relacji i o tym, jak postrzega nie tylko rolę partnera, ale i swoją własną.
Niezależnie od podejścia terapeutycznego, wiadomo, że mowa jest fundamentalną częścią terapii. Zwracając zatem uwagę na metafory, których klienci używają do opisania swoich myśli i uczuć, terapeuta obserwuje to, co odzwierciedla własne wyobrażenia klienta o tym, co się z nim dzieje. Dlatego istotne jest, by zwracać uwagę na metafory, których klienci używają spontanicznie. Chcąc natomiast uniknąć interpretowania metafor zgodnie z ukrytymi założeniami terapeuty, z pomocą przychodzi tzw. czysty język (clean language). Pozwala on zadawać klientowi pytania do metafory z użyciem możliwie najmniejszej liczby słów — szczególnie rzeczowników, zastępując je zaimkami. Tak np. by rozszerzyć treść, używając czystego języka, można zapytać klienta: “Czy coś jeszcze o tym wiadomo?” lub poszukując źródła przeżyć: “Skąd to mogło pochodzić?”, pozwalając tym samym, by klient to “coś” opisywał swoimi własnymi słowami i skojarzeniami.
Jak działa i jakie funkcje pełni metafora?
Ogromną wartość niesie stosowanie obu wyżej wymienionych typów metafory. Często w psychoterapii to terapeuta jest początkowo siłą twórczą, wprowadzenie wówczas metafory zewnętrznej przez terapeutę może być formą pobudzenia twórczej energii klienta i skierowanie jej na działania związane z rozwiązywaniem problemów. Natomiast metafory tworzone przez klientów stanowią soczewkę ich wewnętrznego świata, która łączy ich reakcje emocjonalne i doświadczenia w zrozumiały sposób, tworząc pomost, dzięki któremu ich przeżycia mogą być dzielone z terapeutą. Metafora (w obu odsłonach) pozwala nam mówić o doświadczeniach, które są niewyrażalne — z jakichś powodów nie mogą być dosłownie opisane. Poprzez obrazowanie bowiem dostarcza ona żywej, a przez to zapadającej w pamięć, wzbudzającej emocje reprezentacji postrzeganego doświadczenia. Stanowi zatem swego rodzaju pomost czy matrycę afektu i emocji, która poprzez ich symboliczne ujęcie umożliwia dostęp do tego, co być może zbyt trudne obecnie do wypowiedzenia lub co potrzebuje jeszcze czasu, aby mogło zostać opracowane werbalnie. Zatem być może największa wartość metafory leży właśnie w procesie zdrowienia po doświadczeniu traumy. W takiej sytuacji bezpośrednia praca nad problemem może być zbyt niepokojąca lub obciążająca. Metafora często dezaktywuje mechanizmy obronne bez zwiększania lęku, pozwalając klientowi przyglądać się temu, co trudne za jej pośrednictwem i wraz z terapeutą eksplorować symbolikę oraz implikacje tej przenośni, by następnie móc ponownie, z pewną świeżością przyjrzeć się problemowi — dysponując nowymi treściami lub nowym sposobem ujęcia sytuacji, uzyskanym w wyniku wymiany w polu metaforycznym.
Co więcej, umożliwia ona eksplorowanie doświadczeń klienta, operując abstrakcją — językiem symbolicznym — który pozwala rozszerzać rozumienie indywidualnego sposobu przeżywania na różne obszary funkcjonowania. Możliwe jest wówczas spojrzenie na zgłaszane przez klienta trudności z metapoziomu, wykraczając poza jeden konkretny zgłaszany przez niego problem i obserwując szerzej rozumiany sposób przeżywania przez niego siebie, innych i świata.
Ponadto w doświadczeniu terapeutycznym należy uznać jeszcze jedną istotną funkcję metafory — budującą relację terapeutyczną. Terapeuta, który stosuje metaforę, tworząc ją na kanwie elementów związanych z zainteresowaniami, życiowymi doświadczeniami, czy słowami, których używa klient do opisywania swoich przeżyć, daje klientowi głębokie poczucie bycia słuchaną_ym i zrozumianą_ym. To sygnał, że “słucham tego, co do mnie mówisz, wiem co dla Ciebie ważne i traktuję Cię bardzo indywidualnie”. Zarówno metafora zewnętrzna, jak i wewnętrzna stanowi bowiem element tworzenia pewnego systemu znaczeń i odniesień charakterystycznych dla danej relacji terapeutycznej. To znaczy, że i klient, i terapeuta mogą w trakcie procesu wracać do wcześniej wybrzmiałej symboliki i operując pewnymi obrazami czy sformułowaniami rozumieć siebie nawzajem. Ten wypracowany wspólnie system znaczeń nadaje relacji terapeutycznej indywidualny charakter i wzmacnia sojusz.
Podsumowanie i refleksja
Podsumowując, język metaforyczny reprezentuje wyobrażenia klientów na temat siebie, innych i świata. Dzięki temu, że metafory czynią język bardziej poetyckim i malowniczym, przychodzą z pomocą, gdy znaczenie pewnych przeżyć nie może być przekazane dosłownie. Praca z przenośniami to zaproszenie osoby do zbadania i przekształcenia tych metaforycznych reprezentacji poprzez zaangażowanie jej twórczej wyobraźni. Dzięki metaforom generowanym przez klienta i terapeutę można uzyskać dostęp do wewnętrznych doświadczeń klientów (tych nieuświadomionych lub nieopracowanych dotąd werbalnie), a więc ułatwić im skontaktowanie się ze swoimi przeżyciami i eksplorowanie swojego świata znaczeń, a przez to i szersze rozumienie własnych doświadczeń. Dlatego też rozpoznanie i włączenie metafor w proces terapeutyczny może być niezwykle cennym narzędziem — pozwalają nam one bowiem uzyskać istotne informacje w sposób pośredni i często “mówią” głośniej i wyraźniej niż mogłyby to zrobić rozbudowane wyjaśnienia.
Na koniec pozwolę sobie przytoczyć tłumaczenie własne cytatu, który mówi o ujmującym mnie sposobie myślenia o metaforze: “Wejście w domenę metaforycznych wyobrażeń wymaga przesunięcia uwagi z logicznego znaczenia związanego z treścią komunikacji na przenośne znaczenie związane z metaforycznym obrazem (tj. “uderzanie głową w ścianę”, “duszenie się”, “otwieranie puszki pandory” itp.). To przesunięcie zaprasza klientów (i terapeutów) do zatrzymania się na chwilę i — jak Alicja wchodząca do swojej własnej, wewnętrznej krainy czarów — błądzenia przez chwilę w zmysłowo-wyobrażeniowym świecie Marcowych Zajączków i Szalonych Kapeluszników.” (Kopp, 1995).
Autorka: Weronika Stachowiak
Kopp, R. R. (1995). Metaphor therapy: Using client-generated metaphors in psychotherapy. Brunner/Mazel.
Więcej o procedurze pracy z metaforą:
Soroko, E. (2006). Dlaczego metafora działa? Pytanie o skuteczność terapeutyczną w świetle wiedzy o metaforze. Czasopismo Gestalt, 2, (64), s. 41-60.