Relacja rodzic-dziecko: jak porozumieć się z małym dzieckiem?

Który rodzic nie był w takiej sytuacji, w której zastanawiał się o co chodzi jego dziecku? Dlaczego ostatnio często płacze, dlaczego często wpada w złość… Czasem przyglądając się rodzinie szerzej, można domyślić się, że powodem zmiany w funkcjonowaniu dziecka i występowaniu nagłych napadów złości, czy stanów smutku może być np. pojawienie się rodzeństwa, rozpoczęcie edukacji szkolnej, czy okresy napięcia rodziców wynikające z trudnej sytuacji w małżeństwie. Ostatnio mogło zdarzać się także, że trudna sytuacja związana z koronawirusem oraz długie przebywanie w izolacji mogło powodować nadmierne napięcie emocjonalne w rodzinach, a tym samym u dzieci.

Zrozumieć małe dziecko – pogłębianie relacji

Jak dotrzeć do tego o co chodzi dziecku i co ważniejsze, jak mu pomóc w rozładowaniu trudnych emocji?

W tym artykule zaproponuję sposób, który może pomóc rodzicowi lepiej zrozumieć swoje dziecko. Jest on oparty na zabawie i treningu umiejętności rodzicielskich w zabawie z dzieckiem. Jego podstawą jest trening bazujący na CPRT (Child Parent Relationship Therapy). Został on stworzony przez amerykańskiego psychologa Garegy’ego Landreth’a przy współpracy z Sue Bratton, Theresą Kellam i Sandrą Blackard. Zabawa oparta na zasadach tego treningu może umożliwić rodzicom pomoc dzieciom w poradzeniu sobie z emocjonalnymi napięciami, a jednocześnie może pomóc wzmocnić relację rodzic-dziecko poprzez nawiązanie między nimi lepszego kontaktu. Rodzic może przy tym rozwinąć swoje kompetencje rodzicielskie, uważność i komunikację z dzieckiem jego językiem.

Dlaczego zabawa miałaby pomóc?

Zabawa jest uniwersalnym i niepodważalnym prawem dzieciństwa. Jest podstawową, centralną aktywnością dzieci niezależnie od czasu i miejsca w jakim się znajdują. Jest spontaniczną, przynoszącą przyjemność aktywnością. Dzieci nie potrzebują uczyć się tego jak się bawić, jest to ich naturalna potrzeba i forma ekspresji. W oczach dorosłych zabawa jest aktywnością bezcelową, jednak nic bardziej mylnego!

Zabawa pełni bardzo ważne funkcje!

Landreth pisze:

„zabawa jest sposobem na uczenie się przez dzieci tego, czego w żaden inny sposób nie mogą się nauczyć. Jest sposobem na poznawanie i orientowanie się w świecie. Poprzez zaangażowanie w proces zabawy dzieci uczą się życia w naszym symbolicznym świecie znaczeń i wartości, jednocześnie dokonując tego poprzez doświadczanie i eksplorowanie tych wartości i znaczeń w swój własny, indywidualny sposób”. (Landreth, Frank, 1982)

W zabawie dzieci rozładowują napięcia i frustracje, znajdują swój własny sposób, żeby „przerobić”, odegrać, wyrzucić emocje dotyczące doświadczeń i sytuacji dla nich trudnych, konfliktowych, czy w których czują się zmieszane i niepewne. Jest tak jakby się „autoterapeutyzowały”. Nie posiadając jeszcze możliwości i umiejętności wyrażenia tego w sposób werbalny (ich układ poznawczy i intelekt nie są jeszcze na takim poziomie rozwoju, żeby dokonać głębszego wglądu) robią to w sposób symboliczny, nieświadomy. Ekspresja emocji i doświadczeń w zabawie odbywa się poprzez różnego rodzaju aktywności z użyciem różnorodnych zabawek i materiałów. W zabawach, w których zaangażowana jest aktywność ruchowa, dzieci poprzez ruch, poprzez ciało wyrażają emocje i odreagowują konflikty wewnętrzne, które przeżywają.

Lawrence J. Cohen – dr psychologii, specjalizujący się w terapii dzieci i rodzin przez zabawę, uważa że dzięki zabawie rodzice mogą zbudować bliskość zamiast dystansu w relacji ze swoimi dziećmi. Budowanie relacji z dzieckiem, wejście na jego poziom, rozładowywanie trudnych emocji poprzez humor, żart, „obśmiewanie” problemu (w żadnym przypadku nie wyśmiewanie dziecka) może umożliwić wyjątkowe porozumienie rodzica z dzieckiem. Dr Cohen podkreśla spontaniczną stronę zabawy i kontaktu rodzica z dzieckiem. W swojej książce „Rodzicielstwo przez zabawę” opisuje jak w zabawie dostroić się do dziecka, by pomóc mu w jego wewnętrznych konfliktach, czy problemach życia codziennego.

Budowanie relacji z dzieckiem przez zabawę

W tym artykule zaproponuję taką formę zabawy, która oparta jest na treningu wg CPRT (Child Parent Relationship Therapy). Na potrzeby tego artykuły nazwę tę formę zabawy – zabawą skoncentrowaną na relacji. Postępowanie dotyczące formy zabawy jakie opisuję ma charakter wzmacniający naturalne terapeutyczne właściwości zabawy. To wzmocnienie jest uwarunkowane: całkowitą akceptacją emocji dziecka jakie pojawią się w zabawie, regularnością zabawy (codziennie, lub co kilka dni) i wprowadzonymi granicami (limitami).

Przygotowanie zabawek i miejsca do zabawy:

Dobrze, żeby do zabaw skoncentrowanych na relacji przygotowany był zestaw zawsze tych samych zabawek, w skład, którego wchodzą:

• zabawki imitujące prawdziwe życie, takie jak np. lalka bobas, butelka na mleko do karmienia bobasa, zestaw lekarski, 2 telefony, mały domek dla lalek, kilka lalek, które mogą być rodziną, zabawkowe pieniądze, zwierzęta domowe, kilka samochodów, naczynia kuchenne,
• zabawki do wyrzucenia złości, np. strzelby, lub pistolety, gumowe bądź piankowe miecze, sznurek, agresywne zwierzęta takie jak dinozaury, smoki, tygrysy, figurki żołnierzy, maski,
• zabawki kreatywne do ekspresji emocji, takie jak plastelina, papier kolorowy, farby, kredki, taśmy, 2 balony, instrumenty muzyczne, stroje do przebierania za bajkowe postaci.

Miejsce do zabawy powinno być zawsze to samo, najlepiej aby zabawki też miały swoje stałe miejsce i wszystkie były dostępne w miejscu gdzie rodzic bawi się z dzieckiem. Można np. rozłożyć zabawki na kocu, którego zawsze używamy do zabawy.

Zasady zabawy skoncentrowanej na relacji:

Dziecko prowadzi w zabawie, rodzic podąża za nim. Rodzic podąża za zabawą dziecka ukazując szczere zainteresowanie i uważnie obserwując to co robi dziecko, nie zadaje przy tym za dużo pytań sugerujących zmianę toku zabawy. Nie sugeruje też nowych wątków w zabawie, za to aktywnie przyłącza się do zabawy kiedy jest zaproszony przez dziecko. Przez 30 minut zabawy (lub dłużej, w zależności od własnego ustalenia, które powinno być powtarzalne) rodzic nie sugeruje żadnych rozwiązań, ani odpowiedzi. To dziecko w zabawie dokonuje swoich własnych decyzji i znajduje swoje własne rozwiązania.

Najważniejszym zadaniem rodzica jest bycie empatycznym wobec dziecka: rodzic stara się zrozumieć tok myślenia dziecka, stara się zrozumieć jego emocje i zamierzoną ekspresję, rodzic intensywnie stara się doświadczyć zabawy oczami swojego dziecka. Głównym zadaniem rodzica jest postawa „bycia przy dziecku”.

„Twoją intencją w obecności, zachowaniach i odpowiedziach w zabawie powinna być postawa: jestem tutaj, słyszę co do mnie mówisz, widzę co robisz, rozumiem co dla ciebie się dzieje w zabawie, jest to dla mnie ważne”. (G. Landreth, 2002)

Rodzic komunikuje swoje zrozumienie i postawę „bycia przy dziecku” poprzez:

• werbalne opisywanie tego co dziecko robi,
• werbalne potwierdzanie tego co dziecko mówi w zabawie,
• najważniejsze – werbalne odzwierciedlanie uczuć, jakie dziecko przeżywa w trakcie zabawy.

Rodzic w bardzo jasny i przejrzysty sposób określa granice (limity) jakie są stawiane dziecku w trakcie zabawy. Granice są stawiane w taki sposób, aby dziecko uzyskało odpowiedzialność za działania w zabawie, tak żeby pomóc utrzymać mu samokontrolę, tam gdzie jest to niezbędne.

Limity do postawienia to:

• limit czasu ( w zależności od możliwości, pół godziny do 1 godziny, ważne żeby był stały),
• zakaz niszczenia zabawek, oraz przedmiotów używanych do zabawy,
• zakaz krzywdzenia siebie, oraz rodzica.

Co musi obowiązkowo się pojawić w zabawie skoncentrowanej na relacji:

• Struktura, czyli zawsze to samo miejsce, czas, najlepiej o tej samej porze, z przypilnowaniem limitu czasowego, te same zabawki.
• Prowadzenie w zabawie przez dziecko, rodzic podąża za dzieckiem.
• Przyzwolenie na aktywną zabawę dziecku, rodzic jest „w cieniu”.
• Podążanie werbalnie za działaniami dziecka (opisuj co widzisz w zabawie).
• Odzwierciedlaj uczucia dziecka.
• Pilnuj granic w zachowaniu, ale tylko tam gdzie jest to niezbędnie potrzebne.
• Zauważaj siłę dziecka, wzmacniaj jego wysiłiu poprzez podkreślanie, że sobie radzi.
• Bądź werbalnie aktywna/ny.

Co jest zakazane w zabawie skoncentrowanej na relacji:

• Nie krytykuj żadnego z zachowań dziecka.
• Nie chwal dziecka.
• Nie zadawaj naprowadzających pytań.
• Nie pozwalaj żeby cokolwiek przeszkadzało wam w zabawie.
• Nie podsuwaj informacji ani nie edukuj.
• Nie pouczaj.
• Nie inicjuj nowych aktywności w zabawie.
• Nie bądź pasywna/ny ani cicha/chy.

Cele do osiągnięcia w serii zabaw skoncentrowanych na relacji:

• Umożliwienie dziecku – poprzez medium jakim jest zabawa – komunikowania rodzicowi swoich myśli, potrzeb i uczuć. Umożliwienie rodzicowi zakomunikowania zrozumienia tych myśli, potrzeb i uczuć jakie ma dziecko.
• Poprzez pogłębienie u dziecka poczucia bycia akceptowanym, zrozumianym i wartościowym, wzmocnienie w relacji z rodzicem poczucia szacunku do siebie, poczucia własnej wartości, pozytywnej samooceny, odwagi w wyrażaniu siebie. Także wzmocnienie samokontroli dziecka, większej odpowiedzialności za własne działania.
• Wzmocnienie relacji rodzic – dziecko, oraz pogłębienie poczucia zaufania, poczucia bezpieczeństwa i bliskości zarówno po stronie rodzica jak i dziecka.
• Podniesienie poziomu radosnego, spontanicznego porozumienia między rodzicem i dzieckiem.

Pogłębiona relacja rodzic-dziecko

Z czasem zabawa rodzica z dzieckiem będzie się opierać na coraz mocniejszej z nim relacji. Uwaga rodzica, zainteresowanie i bezwarunkowa akceptacja wszystkich emocji dziecka jakie będą pojawiały się w zabawie spowoduje, że w sposób bezpieczny będą ujawniały się nurtujące dziecko konflikty, niezrealizowane potrzeby, trudne emocje jakich dziecko doświadcza na co dzień. Będą pojawiały się w formie różnych motywów, tematów przewodnich i postaci.

Bezwarunkowa akceptacja i podążanie za dzieckiem w zabawie umożliwią „przerobienie” i przeformułowanie tych emocji. „Przebawione” napięcia i konflikty wewnętrzne pozwolą uzyskać większy spokój i mniej napięć na co dzień. Rodzic uzyska dzięki temu większe zrozumienie dla emocji i potrzeb swojego dziecka. Z czasem uzyska wgląd w konflikty wewnętrzne dziecka i emocje, które zaskoczą rodzica. Może go także zaskoczyć powtarzalność tych samych motywów, czy tematów zabaw, lub intensywność pewnych zachowań czy emocji dziecka. W swojej praktyce spotykam czasem rodziców, którzy niepokoją się np. tym, że w ich zabawach z dzieckiem pojawia się dużo tematów dotyczących złości, agresji. Często bardzo intensywnie przeżywanej przez dziecko w zabawie. Należy jednak pamiętać, że zabawa nie jest dosłownym odzwierciedleniem świata wewnętrznego dziecka, a jego zintensyfikowaną symbolicznie formą. Czyli, że np. wielokrotnie atakujący w zabawie dinozaur pożerający inne dinozaury, jest tylko formą odreagowywania napięć i sposobem na oswajanie przez dziecko swojej agresji, która dzięki temu w życiu będzie przybierać bardziej akceptowane społecznie formy.

Autorka: Anna Król, psycholog dziecięcy, Terapeutka Play Therapy

Bibliografia:

• „Play Therapy. The Art of Relationship”, Gary Landreth, Brunner-Routhledge, 2002
• „Rodzicielstwo przez zabawę”, Lawrence J. Cohen, Mamania, 2012
• „Zabawa w psychoterapii”, red: Heidi Kaduson, Charles Schaefer, GWP, 2015