Zespół stresu pourazowego (PTSD) – przyczyny, objawy, terapia
Traumatyczne doświadczenia w specyficzny i często długotrwały sposób wpływają na funkcjonowanie poznawczo – emocjonalne. Trauma zawsze jest doświadczeniem psychofizjologicznym nawet jeśli samo zdarzenie nie spowodowało uszkodzenia ciała – fizjologia odnosi się do mózgu, organu w którym zachodzą wówczas istotne procesy/zmiany. Jedną z możliwych konsekwencji doświadczenia traumatycznego, którego nasilenie przekroczyło zdolność do psychicznego poradzenia sobie z nim, i z własnymi reakcjami na nie jest zespół stresu pourazowego – w skrócie PTSD.
Predyspozycje do wystąpienia Zespołu Stresu Pourazowego
Badacze wymieniają szereg cech zarówno osoby biorącej udział w zdarzeniu, m. in:
- stopnień zaangażowania w sytuację,
- schematy dotyczące świata i siebie,
- styl radzenia sobie ze stresem,
- wcześniejsze doświadczenia traumy,
…jak i samego zdarzenia traumatycznego, które predysponują do rozwinięcia się PTSD m in:
- ciężkość wydarzenia (oceniana subiektywnie przez osobę doświadczającą),
- czas trwania,
- zdarzenie wywołane przez człowieka/katastrofy naturalne,
- bycie uczestnikiem/świadkiem,
- zdarzenie jednorazowe/powtarzalne.
Trzy stadia zdarzenia traumatycznego
Każde zdarzenie traumatyczne składa się z trzech stadiów. Przebieg każdego z nich może zwiększać lub zmniejszać ostateczne oddziaływanie traumy:
- Okoliczności prowadzące do traumatycznego zdarzenia
- Samo traumatyczne zdarzenie
- Okoliczności następujące po zdarzeniu, zarówno krótko (minuty, godziny) jak i długoterminowe (dni, tygodnie, miesiące)
Bardzo istotny dla dalszych następstw zdarzenia traumatycznego jest okres następujący po nim – w szczególności reakcja otoczenia (jakość kontaktu, pomocy). Często to co dzieje się po (obojętność, obwinianie ze strony otoczenia) jest bardziej szkodliwe niż samo wydarzenie.
Pamięć / niepamięć, a Zespół Stresu Pourazowego
Bez względu na to czy trauma jest pamiętana czy nie, osoby z PTSD mają trudność z utrzymywaniem w świadomości tego, że zdarzenie należy do przeszłości a niebezpieczeństwo już dawno minęło. Wśród osób, których dotyka Zespół Stresu Pourazowego można w uproszczeniu wymienić dwie grupy:
- Osoby z pierwszej grupy potrafią opisać to, co się stało (tak jakby oglądały film). PTSD rozwija się ponieważ nie potrafią nadać sensu temu zdarzeniu lub jakiemuś aspektowi. Spokój zakłócają silne emocje/doznania cielesne pozornie niezwiązane z przeżytą traumą.
- Osoby z drugiej grupy zapamiętują niewiele, jeśli w ogóle cokolwiek (można w ogóle nie pamiętać, że zdarzenie miało miejsce!) ale dręczą je doznania fizyczne i reakcje emocjonalne, które w aktualnym kontekście są niezrozumiałe (wszystko dobrze układa mi się w życiu, a ciągle się boję, jestem jakiś nieswój).
Osoby u których nie rozwinie się PTSD, potrafią przypomnieć sobie i zrelacjonować to, co im się przytrafiło, nadają temu sens, przejawiają emocje odpowiednie do swoich wspomnień i mają pewność, że zdarzenie to należy do przeszłości.
Osoby, u których rozwinęły się objawy PTSD, nie są w stanie zintegrować bezpośredniego emocjonalnego doświadczenia z jego poznawczą strukturalizacją. Brak zintegrowania prowadzi do skrajnej reaktywności wobec środowiska bez pośredniczącej refleksji. Innymi słowy dochodzi do pomieszania doznań, wspomnień, reakcji na bodźce, umiejętności umiejscawiania zdarzeń w czasie i przestrzeni.
Psychofizjologia – mózg – hipokamp – ciało migdałowate
W ogromnym uproszeniu do sprawnego przetwarzania zdarzeń życiowych niezbędne jest sprawne uzupełniające się działanie dwóch struktur mózgowych: hipokampa i ciała migdałowego.
- Ciało migdałowate odpowiada za przetwarzanie emocji i reakcji na zdarzenia o ładunku emocjonalnym a następnie ułatwia ich przechowywanie. Związane jest z emocjonalnością, procesami nieświadomymi, automatycznymi, cielesnymi, niezwerbalizowanymi.
- Hipokamp przetwarza dane niezbędne do nadania sensu doświadczeniom na osi czasu i osobistej historii. Związany jest z procesami świadomymi, dającymi się opisać, nazwać.
W trakcie doświadczania silnego stresu następuje tłumienie sprawności hipokampa, ciało migdałowate dalej jednak funkcjonuje prawidłowo. Dochodzi więc do zakłócenia równowagi w procesie prawidłowego kodowania i przetwarzania zdarzenia. Zapisuje się ono dokładniej w pamięci utajonej, stąd wynikają trudności w zintegrowaniu traumatycznego doświadczenia, poczucie dezorientacji i bezradności osób doświadczających PTSD. Utajona pamięć zdarzenia traumatycznego (w mózgu i ciele) bez prawidłowego połączenia z pamięcią jawną nie pozwala na poradzenie sobie ze zdarzeniem w sposób bezpośredni.
Traumatyczne zdarzenie może być ponownie narzucane świadomości przez stan wewnętrzny, który przypomina pierwotną reakcję na traumę, dzieje się to poprzez tzw. bodziec wyzwalający np. bicie serca, dolegliwości gastryczne, smak, zapach. Jeśli w sytuacji doświadczania traumy szczególnie wyraźna była reakcja ze strony serca (przyspieszone, mocne bicie), obecnie zdarzenia z codziennego życia, które wywołają przyspieszenie bicia serca (np. wbiegnięcie po schodach) mogą automatycznie uruchomić wspomnienia zdarzenia traumatycznego.
- Uruchomione wspomnienia mogą występować np. pod postacią narzucających się obrazów, odtwarzania w wyobraźni filmu z konkretnych sytuacji wokół zdarzenia traumatycznego.
- Mogą być również bardziej dyskretne… i przejawiać się jedynie pod postacią doznań z ciała. Doświadczeniem niepokoju, lęku bez bezpośredniego skojarzenia z doświadczeniem traumatycznym – co powoduje dezorientację i poczucie kompletnego braku kontroli (wbiegasz po schodach, i po chwili czujesz paraliżujący lęk, kompletnie nie wiesz dlaczego).
Koncentracja na bodźcach wewnętrznych (np. przyspieszone bicie serca) automatycznie skłania do interpretacji świata zgodnie z tym doznaniem (moje serce bije szybko = czuję lęk = tu jest niebezpiecznie), spostrzeżenia zewnętrzne zupełnie stracą na znaczeniu (moje serce bije szybko bo wbiegałem po schodach). W konsekwencji koncentracji na doświadczeniach wewnętrznych pojawiających się nagle w codziennych sytuacjach życiowych często dochodzi do wycofania się z dotychczasowego życia w celu ochrony siebie przed doświadczaniem lęku.
Zespół Stresu Pourazowego: częste objawy
Innymi objawami występującymi w PTSD są najczęściej:
- nadwrażliwość na bodźce wynikająca z chronicznego pobudzenia układu nerwowego,
- problemy z koncentracją uwagi i pamięcią,
- unikanie kontaktów społecznych,
- poczucie pustki emocjonalnej często występujące naprzemiennie z silnymi emocjami,
- drażliwość,
- problemy ze snem,
- koszmary senne,
- somatyzacje.
Terapia PTSD
Jednym z głównych celów indywidualnej terapii jest wzmacnianie kontaktu z własnym ciałem i emocjami, zrozumienie doznań fizycznych/somatycznych, nazywanie i opisywanie za pomocą języka – znaczenia objawów w życiu obecnym, wyjaśnienie związku pomiędzy obecnymi doznaniami a przebytym urazem.
Artykuł napisany na podstawie książki: Ciało pamięta Psychofizjologia traumy i terapia osób po urazie psychicznym, Babette Rothschild, Wyd. WUJ 2014
Autor: Psycholog Sara Struzik