Jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci i wspierać je w przeżywaniu żałoby?

Śmierć jest tematem nieprzyjemnym dla wszystkich osób, a w czasie pandemii jest go więcej wokół nas. Rozmowa o śmierci i przekazywanie trudnych informacji dzieciom, którym szczególnie ciężko zrozumieć umieranie i nieodwracaloność tego procesu, może stanowić dla dorosłych duże wyzwanie – zwłaszcza, kiedy sami jesteśmy w nieprzyjemnych emocjach, przeżywamy żałobę.

Jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci?

1. Używaj prostych słów dostosowanych do wieku dziecka.
2. Powiedz prawdę, nie kłam. Powiedz dziecku, co się stało. Im młodsze dziecko, tym bardziej podziel informacje i rozłóż je w czasie, ale niech będą to informacje prawdziwe.
3. Wytłumacz dziecku przyczynę śmierci i fakt, że bliska osoba nie wróci. Zapewnij je o tym, że nie ponosi za to odpowiedzialności (czasem dzieci wyobrażają sobie, że są winne za śmierć, ponieważ coś zrobiły lub czegoś nie zrobiły).
4. Pozwól dziecku na zadawanie pytań i odpowiadaj na nie szczerze, ale łagodnie. Jeśli nie potrafisz odpowiedzieć, możesz powiedzieć wprost „nie wiem”, lub wspólnie z dzieckiem zastanowić się nad pytaniem, np.: „A jak ty myślisz?”.
5. Daj mu przestrzeń do rozmowy, kiedy tylko będzie tego potrzebowało – także do wspominania zmarłego.
6. Nie lekceważ i nie unieważniaj emocji dziecka. Zamiast tego rozmawiaj o nich, zauważ je, wytłumacz dziecku że pojawienie intensywnych, nieprzyjemnych emocji się w tej sytuacji jest naturalne. Nie ukrywaj też wszystkich swoich emocji (jednocześnie nie obarczając nimi dziecka), by dziecko wiedziało, że można je pokazywać i się nimi dzielić.
7. Poszukaj wsparcia dla siebie – by wspieranie dziecka nie było dla ciebie niemożliwe ze względu na własne emocje.

 

Jak nie wprowadzić zamieszania w myśleniu dziecka?

Przede wszystkim mówiąc prawdę. Jako dorośli często chcielibyśmy przekazać trudne informacje dziecku jak najłagodniej, a najchętniej je przed nimi uchronić, mówiąc tylko część prawdy lub kłamiąc. To jednak może pociągnąć za sobą szereg nieprzewidzianych negatywnych konsekwencji dla dziecka i niepożądanych emocji. Informacje przekazywane dziecku i odpowiedzi na jego pytania powinny być konkretne, tak by nie pozostawiały przestrzeni na uruchomienie u dziecka myślenia magicznego. Słysząc popularne określenia na śmierć, dziecko może zacząć się zastanawiać nad różnymi sprawami, czekać na powrót.

„Odeszła” – kiedy wróci?

„Wyjechał” – dlaczego się nie pożegnał?

„Zasnął” – kiedy się obudzi?

„Poszła do nieba” – jak to zrobiła? Może zejdzie z powrotem? Też bym chciał tam iść, zobaczyć jak jest w niebie.

„Nie ma go już z nami” – może się zgubił?

„Umarła, bo była chora” – to znaczy, że każda choroba kończy się śmiercią?

Dziecko słysząc takie stwierdzenia, może poczuć się odrzucone, opuszczone („Skoro mama odeszła, może mnie nie kochała”), może też pojawić się poczucie winy („Mama wyjechała, ponieważ zrobiłem coś złego”, „Babcia odeszła bo czasem jej nie słuchałem”, „Tata nie pożegnał się ze mną, bo pewnie był na mnie zezłoszczony”), lęk („Czy kiedy ja zachoruję, także umrę?”), niepewność, zachwianie bezpieczeństwa, kiedy nie dostaje żadnych informacji, a widzi poruszenie w rodzinie, a także utrata zaufania do dorosłych, kiedy dziecko usłyszy nieprawdę, a później dowie się o tym, co rzeczywiście się wydarzyło. Dlatego – oczywiście z ogromną łagodnością i empatią – używaj konkretnych słów:

„Dziadek umarł”, „Mama nie żyje”, „Siostrzyczka umarła, nigdy nie wróci”.

Pamiętaj, że nie możesz uchronić dziecka przed wszystkimi trudnymi informacjami i uczuciami, dlatego tak ważne jest powiedzenie mu prawdy i danie przestrzeni do wyrażania emocji.

 

Czytaj również: Czy da się przeżyć życie bez cierpienia?

Jak wspierać dziecko w przeżywaniu żałoby?

Przekazywanie dziecku informacji o śmierci bliskiej osoby jest dla dorosłego wyzwaniem – nie tylko ze względu na samą wagę takiej wiadomości, ale też przez nieprzewidywalność reakcji dziecka i pojawiające się trudne emocje, a także następujący potem proces żałoby.

 

Kiedy dziecko się dowiaduje…

Reakcje dziecka na informacje o śmierci kogoś ważnego mogą być różne, w zależności od uwarunkowań temperamentalnych, wieku dziecka, okoliczności, kontekstu, sytuacji rodzinnej. Ważnym czynnikiem jest bliskość relacji, która łączyła dziecko ze zmarłym.

Dziecko dowiadując się o tym, że bliska mu osoba umarła, może doświadczyć najróżniejszych emocji: od smutku, żalu, złości, przez lęk, poczucie winy, poczucie odpowiedzialności, aż po ulgę (jeśli zmarła osoba była źródłem jego cierpienia czy problemów rodzinnych) czy wstyd (szczególnie jeśli osoba umarła w okolicznościach piętnowanych społecznie, np. w wyniku uzależnienia czy samobójstwa).

Wszystkie te emocje mogą się przejawiać w zachowaniach takich jak:

• Płacz,
• Milczenie, brak chęci do rozmowy,
• Krzyk, wyzwiska, wrogie nastawienie (także w stronę osoby przekazującej informację lub osoby zmarłej),
• Poszukiwanie przyczyny w sobie, obwinianie się, łączenie swojego zachowania ze śmiercią tej osoby,
• Przerzucanie odpowiedzialności na innych (np. w przypadku śmierci rodzica – na drugiego opiekuna),
• Obawianie się o zdrowie swoje i innych bliskich osób, nadmierna czujność,
• Brak apetytu, apatia, zaburzenia snu (bezsenność, koszmary senne),
• Poszukiwanie w sobie podobieństw do zmarłej osoby lub ich generowanie,
• Częste wspominanie zmarłego,
• Zachowywanie się, jakby nic się nie stało, niedopuszczanie do siebie tej wiadomości.

To tylko najczęstsze przykłady. W rzeczywistości każde dziecko może w inny sposób przyjąć taką informację i na nią zareagować – trudno przewidzieć, co się wydarzy, ale warto poznać najważniejsze zasady dotyczące wspierania dziecka w tym trudnym momencie.

 

Jak odpowiedzieć na reakcję dziecka?

Przede wszystkim należy przyjąć i zaakceptować wszelkie emocje, które się pojawią, pamiętając, że dziecko ma do nich prawo.

„Musisz być silna”, „Wszystko będzie dobrze”, „Trzeba iść do przodu”, „Wiem, co czujesz” – to komunikaty, które bagatelizują, unieważniają przeżycia dziecka. Słysząc je, dostaje informację, że nie może się tak czuć ani się tym dzielić. Nie ma poczucia zrozumienia czy wsparcia, nie czuje też ze strony dorosłego otwartości na rozmowę o tym doświadczeniu.

Jak wspierać dziecko w przeżywaniu trudnych emocji?

1. Usłysz i nazwij. „Widzę, że jesteś smutny/zły/rozżalony…”.
2. Zaakceptuj. „To, co teraz przeżywasz, jest naturalne w takiej sytuacji.”, „Masz do tego prawo.”.
3. Wysłuchaj. Jeśli dziecko potrzebuje rozmowy, pozwól mu na nią, nawet, jeśli jest to dla ciebie trudne. Słuchaj uważnie, zadawaj otwarte pytania (np. „Jakie są twoje największe obawy?”), parafrazuj to, co mówi dziecko („Czyli uważasz, że…”, „Jesteś wściekła, bo nie mogłaś się pożegnać z mamą”), odzwierciedlaj jego emocje („Wydaje mi się, że jesteś bardzo zmartwiony”, „Mam wrażenie, że po śmierci babci bardzo boisz się o zdrowie dziadka”).
4. Bądź obecny. Daj dziecku znać, że jesteś dla niego, jeśli tego potrzebuje. Bądź przy nim. W takiej sytuacji ważna jest obecność, bliskość, wsparcie, często bez słów komentarza.

 

Czytaj także: Relacja rodzic-dziecko: jak ją wzmacniać?

Wsparcie dziecka w przeżywaniu żałoby

Żałoba to proces, nie kończy się w raz z przekazaniem i przyjęciem informacji o śmierci. Każdy człowiek przeżywa ją w inny sposób. Ważne jest, by w tym czasie dać dziecku przestrzeń na pojawiające się emocje i rozmowę – dzięki temu poczuje się bezpiecznie. Możesz też porozmawiać z nim o tym, jakie emocje mogą się pojawić w tym czasie – to pomoże mu zrozumieć, co się z nim dzieje. Zapewniaj dziecko, że to nie jego wina.

Jeśli dziecko ma potrzebę wspominania zmarłego – towarzysz mu w tym, nie hamuj rozmów na ten temat. Jeśli natomiast dziecko nie chce rozmawiać – nie nakłaniaj go do tego, ale zapewnij go, że jesteś na to otwarty.

Nie musisz ukrywać przed dzieckiem swoich emocji – dziecko uczy się ich przeżywania i sposobów radzenia z obserwacji. Kiedy dziecko widzi, że potrafisz mówić o tym, co czujesz w związku z tą sytuacją, rozumie, że jest bezpiecznie o tym rozmawiać. Możecie wymienić się sposobami, które Wam pomagają. Pamiętaj jednak, że to ty masz być wsparciem dla dziecka – nie odwrotnie. Dlatego też jeśli jest ci trudno, zadbaj o siebie, porozmawiaj z innym dorosłym lub ze specjalistą.

Postaraj się zachować stały rytm życia, ale pamiętaj, że zachowanie dziecka może się zmienić. Ważne, by odpowiednio na te zmiany reagować, by dziecko nie czuło się osamotnione czy niezrozumiałe.

Jeśli żałoba przedłuża się, a jej przeżywanie po kilkunastu miesiącach nie zmienia się lub zwiększa swoją intensywność, warto skorzystać z konsultacji specjalisty – psychologa dziecięcego  czy terapeuty.

 

Autorka: Jagoda Jokś

 

Bibliografia:

Goldman L. (2012), Jak rozmawiać z dziećmi kiedy ktoś umiera. Łodź: Wydawnictwo Feeria